In het laatste deel van deze drieluik schets ik op hoofdlijnen de 10 grootste risico’s uitdagingen van de huidige en komende generaties. In een vervolg op dit drieluik zal ik de komende weken de risico’s verder beschrijven, inclusief de mogelijkheden die we hebben om er onmiddellijk iets aan te doen. Op alle niveau’s (individu, gezin, samenleving, bedrijfsleven en overheid) en overal (lokaal, regionaal, nationaal en internationaal).
Tien grootste mondiale bedreigingen voor de mensheid
In de 15e editie van het ‘Global Risk Report 2020’ van het World Economic Forum worden de kritieke risico’s beschreven die zich momenteel manifesteren. De economie wordt geconfronteerd met een recessie die mogelijk groter wordt dan de Grote Depressie aan het begin van de vorige eeuw, klimaatverandering slaat harder en sneller toe dan verwacht en een gefragmenteerde ‘cyberspace’ bedreigt onze democratie, vrijheid en vooral het complete potentieel van volgende generaties technologieën. Wereldwijd worden de protesten luider en intenser en richt de verheven stem en het aanzwellende protest zich steeds meer tegen de economische en politieke condities en systemen die ongelijkheid verergeren.
De uitdagingen en risico’s vereisen onmiddellijke en collectieve actie, maar de breuken binnen de mondiale gemeenschap lijken alleen maar groter te worden. Bijna iedereen voelt dat we niet kunnen wachten tot de mist van de coroconacrisis en de geo-economische onzekerheid is opgetrokken. Het cruciale venster om urgente en belangrijke risico’s in te dammen en neutraliseren is aan het sluiten en hopen op een spoedig herstel werkt dit alleen maar in de hand. ‘Free lunches’ zijn uitverkocht en komen niet meer terug. En de problemen en risico’s zijn te groot en strutureel dat een ‘quick fix’ niet bestaat. Er is geen weg terug naar onze oude gewoonten en patronen van het exploiteren van de planeet en mensen.
Dit betekent dat we de komende jaren en decennia zullen moeten leren leven met een onrustige en labiele wereld. Bestaande en vooral nieuwe economische, sociale, ecologische en technologische krachten zullen een nieuw machtsevenwicht vormen. Het geo-politieke en nationale politieke landschap zal onrustig blijven met grote kansen voor partijen die de grote problemen en risico’s durven aan te pakken en zich niet verschuilen achter draagvlak en consensus. Leiden is niet voor bange mensen die een herverkiezing belangrijker vinden dan het algemeen belang in het hier en nu en van volgende generaties. Bestaande allianties zullen uitsterven omdat staten en vooral samenlevingen de waarde van bestaande kaders, systemen en instituten steeds meer in twijfel trekken. We zien nu al aan het begin van de grote transformatie en toenemende chaos de automatische impuls van terugtrekken in het nationalisme, populisme, individuele agenda’s en de geopolitieke gevolgen van economische en sociale ontkoppeling. Tegelijk zullen nieuwe, internationale bondgenootschappen ontstaan. Niet alleen binnen de politiek zelf, maar ook vanuit de samenleving. De democratische experimenten van Volt en Diem25 zijn in Europa boeiende voorbeelden om te volgen.
De focus de komende jaren en decennia moet liggen op het vormen van een internationaal bondgenootschap van wetenschap, bedrijfsleven en politiek. Samen moeten ze nieuwe mechanismen en structuren bedenken voor mondiale coördinatie en samenwerking. Als dat niet lukt, zullen niet alleen de mogelijkheden wegglippen om iets aan de crisis te doen, maar zal ook het risico op conflicten toenemen, inclusief de nucleaire dreiging.
Risico’s voor sociale en economische stabiliteit
In het Global Risk Report 2020 waarschuwt het World Economic Forum voor een neerwaartse druk op de wereldeconomie als gevolg van macro-economische kwetsbaarheden en financiële ongelijkheid – een druk die in 2019 verder is toegenomen. In die zin is de aanstaande recessie niet alleen het gevolg van de coronacrisis, alhoewel politici dit ons binnenkort wel gaan voorhouden en hopen dat we dit zullen geloven, zodat hun straatje schoon blijft.
De sociale en economische instabiliteit zal verder toenemen door het eroderen van de bestaande fundamentele factoren voor economische groei, waaronder minimale handelsbelemmeringen, sterke overheden en mondiale investeringen. Dit zal leiden tot meer populisme dat hand in hand gaat met het nationalisme. Inmiddels zijn de marges voor monetaire en fiscale stimuli kleiner dan voor de financiële crisis van 2008-2009, waardoor ook de onzekerheid over de werking van het medicijn ‘anticyclisch beleid’ groeit.
Dit alles zal leiden tot economische confrontaties en binnenlandse politieke polarisatie die deel uitmaken van de belangrijkste risico’s in 2020 en de jaren daarna.
Te midden van de toenemende economische onzekerheden en sociale duisternis, neem de ontevredenheid onder burgers toe. Hun stem zal luider worden en de acties harder en zich gericht op de politiek en het bedrijfsleven die de samenlevingen hebben geleid naar een staat van gecontroleerde chaos. Vooral het handhaven en beschermen van systemen en mechanismen die de vooruitgang hebben tegengehouden zal hen zwaar worden aangerekend. De afkeuring van de manier waarop regeringen en bedrijven ingrijpende economische, sociale en ecologische problemen hebben ontkend, genegeerd en aangepakt zal nog veel transparanter worden en leiden tot nog veel meer mondiale protesten en onrust. Het probleem dat de cruciale stakeholders hebben is dat hun mogelijkheden om iets aan crisis te doen afneemt, naarmate de economische en sociale stabiliteit afbrokkelt.
Risico’s klimaat en verlies biodiversiteit
De klimaatverandering slaat harder en sneller toe dan velen hadden verwacht. De afgelopen vijf jaar behoren sinds mensenheugenis tot de warmste periode ooit. Natuurrampen worden intenser en komen vaker voor en in 2019 was er wereldwijd sprake van ongekend extreem weer. Ronduit alarmerend is de waarschuwing van een grote meerderheid van klimaatwetenschappers dat de gemiddelde temperatuur op aarde tegen het einde van de eeuw met minimaal 3°C is gestegen. Twee keer de 1,5°C die in Parijs is afgesproken en die volgens diezelfde wetenschappers de limiet vormt om ernstige economisch, sociale en ecologische schade te vermijden.
Het World Economic Forum heeft meer dan 75.000 wetenschappers, politici, ondernemers, jonge starters ondervraagt en samen zijn ze van mening dat de klimaatverandering al op korte termijn zal leiden tot een planetaire noodsituatie die onder meer zal leiden tot het verlies van mensenlevens, sociale en geopolitieke spanningen en negatieve economische effecten.
Voor het eerst in de geschiedenis van het World Economic Forum domineren risico’s en bezorgdheid over de leefomgeving en milieu de belangrijkste langetermijnrisico’s. Drie van de top vijf risco’s met immense impact op onze welvaart en ons welzijn zijn ecologisch van aard. Het falen van mitigatie en aanpassing aan klimaatverandering staat op de eerste plaats als grootste risico’s qua impact en op de tweede plaats in de top 10 van meest waarschijnlijke problemen de komende 10 jaar. Het netwerk van jonge leden van het Global Shapers Community tonen zich nog meer bezorgd en rangschikken de ecologische kwesties als grootste risico’s op zowel de korte als de lange termijn.
Het netwerk van ‘Multistakeholders’ beoordeelt het verlies van biodiversiteit als het op één na meest impactvolle risico en het op twee na meest waarschijnlijke risico voor de komende tien jaar. Het percentage van uitsterving is nu tientallen tot honderden keren hoger dan het gemiddelde van de afgelopen tien miljoen jaar, en het versnelt nog steeds. Verlies aan biodiversiteit heeft cruciale implicaties voor de mensheid, van de ineenstorting van voedsel en gezondheidssystemen tot aan de ontwrichting van hele toeleveringsketens.
Risico’s van digitale fragmentatie
Meer dan 50% van de wereldbevolking is online en het aantal mensen dat voor het eerst ‘online gaat’ groeit met circa een miljoen per dag. Tweederde van de wereldbevolking bezit een mobile device. Digitale technologie levert enorme economische en maatschappelijk voordelen op, maar ze vormen ook een aanzienlijk risico. Kwesties als ongelijke toegang tot het internet en het ontbreken van een wereldwijd kader voor technologisch bestuur en ethiek en ‘cyber-onzekerheid’.
Geopolitieke en geo-economische onzekerheid en de risico’s van een gefragmenteerde cyberspace, vormen een bedreiging voor het volledig tot wasdom komen van het potentieel van de volgende generaties technologieen. Veel multistakeholders en leden van het Global Shapers Community beoordeelden de uitval van de ‘digitale en informatiestructuur’ als zesde meest impactvolle risico voor de komende 10 jaar.
Risico’s voor onze gezondheid en de gezondheidsstelsels
De gezondheidssystemen over de hele wereld staan onder toenemende druk en dat was al een feit voor de komst van het coronavirus. Nieuwe kwetsbaarheden als gevolg van veranderende maatschappelijke, ecologische, demografische en technologische patronen dreigen de vooruitgang van de mensheid – zowel qua welvaart als welzijn – die de vorige eeuw is gerealiseerd, ongedaan te maken. Dit geldt ook voor de enorme progressie die het zorg- en gezondheidssysteem heeft gekend.
Niet-overdraagbare ziektes – zoals hart- en vaatziekten, kanker, chronische stress, obesitas en andere psychische aandoeningen – hebben de traditionele infectieziekten als belangrijkste doodsoorzaak ingehaald. De toegenomen levensverwachting en de economische en maatschappelijke kosten van het bestrijden van chronische (welvaart)ziekten heeft geleid tot een risicovolle situatie binnen het zorgsysteem en een explosie van de kosten. Verder ervaren we nu op een zeer pijnlijke wijze dat de vooruitgang tegen het voorkomen en bestrijden van pandemieën ook sterk is ondermijnd, mede door de aarzeling van het doen naar onderzoek en ontwikkelen van vaccins en de resistentie tegen geneesmiddelen en dan met name tegen antibiotica. Daardoor wordt het steeds moeilijker om de mensheid te beschermen tegen enkele van de grootste potentiële moordenaars.
Nu de bestaande gezondheidsrisico’s weer toenemen en nieuwe risico’s opduiken, zijn behaalde succes in het verleden geen garantie, noch een automatisme voor toekomstige resultaten. Er is nog tijd en ruimte om de risico’s aan te pakken, maar ook hier geldt dat het venster van mogelijkheden zich snel sluit. Mondiale actie en structurele samenwerking tussen wetenschap, bedrijfsleven en overheden is het enige effectieve middel om de toenemende risico’s voor onze gezondheid te bestrijden en verminderen. Alleen dan kunnen we de veerkracht behouden en laten groeien tussen gemeenschappen, overheden en bedrijven.
In de eerst volgende blog met als titel ‘Turbulentie: het nieuwe normaal’ zal ik voornoemde verhandeling verder duiden door meer aandacht te besteden aan de achtergronden van verleggen van de geopolitieke grenzen, zowel economisch, als ecologisch en technologisch. Tevens zal dan een antwoord worden gegeven of we een dreigende ontkoppeling nog kunnen voorkomen en hoe we dat moeten aanpakken via een adaptieve biosfeerpolitiek.
Dan weer even terug naar Steven Pinker en Yuval Harari, die zich overigens in bovenstaande beschouwingen en bevindingen uitstekend kunnen vinden.
Nepnieuws, surveillance staten en kwaadaardige cybercorps
Pinker is sceptisch over de snelheid waarmee technologie zich zal ontwikkelen. Hij verwacht niet dat artificiële intelligentie, genetische manipulatie en psychologische manipulatie snel een grote bedreiging voor de mensheid en democratie wordt. Mensen zijn van nature wantrouwend als het gaat om nieuwe technologieën en dit wantrouwen zal de komende tijd alleen maar verder groeien. Met name als onduidelijk blijft wat deze technologieën voor de mensheid en haar toekomst betekenen. Veel minder dan bij de start van internet en de opkomst van Google zullen mensen onvoorwaardelijk en naïef in een autonoom voertuig gaan zitten of hun stem uitbrengen via een 5G netwerk. Bij elke stap die ze doen en elke gedachte die ze vormen, zullen zij zich steeds vaker gaan afvragen: wie en wat luistert en denkt er mee en wat is daarvan de bedoeling en impact? Deze kritische houding zal de technologische vooruitgang remmen en hopelijk in het goede spoor brengen en houden. De grote en complexe vraag is of de intellectueel luie, moderne mens robuust genoeg is om zich als collectief te verbinden en te verzetten tegen technologie en toezicht dat schadelijk is voor henzelf en het algemeen belang. En daarmee ook voor de mensheid en haar menselijkheid.
Uit onderzoeken naar de effecten van nepnieuws en de impact van echt nieuws dat misleidt, blijkt dat impact op verkiezingen relatief klein en niet van doorslaggevend belang is. Anders was het bij gebruik van technologie, die een Brexit mogelijk heeft gemaakt en Trump aan de macht heeft gebracht. “Nepnieuws en misleidend echt nieuws daarentegen worden meestal geconsumeerd door mensen die al overtuigd zijn van hetgeen ze (willen) lezen. Ze zien een bevestiging in hun vooroordelen en belemmerende overtuigingen en vervormen deze naar een waarheid waarmee ze andere proberen te overtuigen. Nepnieuws verandert en vergiftigt dus zelden de mening van mensen en het is echt niet makkelijk om het gedrag van mensen te manipuleren zoals we vrezen in onze ergste, dystopische nachtmerries,” aldus Pinker.
Algoritmische discriminatie
Natuurlijk moeten we het ook hebben over de klinische besluitvorming en de mogelijkheden van technologie en de gevaren van algoritmische discriminatie. Vijf algoritmische voorspellers kunnen nu al vaker een beslissing beter nemen of de juiste diagnose stellen dan een typische keurmeester, rechter of arts. We weten dit al meer dan een halve eeuw. Menselijke, subjectieve indrukken en waarnemingen zijn onderhevig aan vooringenomenheid en fouten. Maar we kunnen deze, zoals racistische vooroordelen, (nog) niet mee programmeren in onze algoritmen. Dus lopen we het risico dat we versies gaan krijgen van digitaal dictatorschap en totalitaire staten en ander entiteiten die gebaseerd zijn op klinische analyses en surveillances van mensen. Dit gebeurt op steeds grotere schaal over de gehele wereld. En niet alleen door de Chinese overheid, maar vooral ook door bedrijven. Het risico dreigt dat computers bepalen wie wordt uitgenodigd voor een interview bij het werven van personeel, wat we morgen zullen eten en met wie we zaterdag daten.
Pessimisten vragen zich af wat er gebeurt wanneer efficiëntie en ethiek tegengestelde richting uitgaan. Welk gedrocht is ontstaan als het totalitaire heel effectief wordt, maar tevens extreem onethisch is? Zijn onze ethische ideeën en beperkingen in deze omstandigheid nog wel geldig? We hoeven niet bang te zijn voor het sciencefiction scenario, dat machines dagelijks elke beweging van ons ‘micro-managen’. Het begint veel eenvoudiger, met het steeds meer verleggen van autoriteit en besluitvorming naar kunstmatige intelligentie. Wie wordt toegelaten op de universiteit, wie nemen we in dienst en aan wie verstrekken we een hypotheek of lening?
De optimisten zien alleen maar kansen en mogelijkheden, terwijl de pessimisten ons waarschuwen voor de schaduwzijde en de potentiële bedreigingen voor onze vrije wil, democratie en de kracht en pracht van onze spontaniteit en impulsiviteit. Want we willen toch vooral mens blijven, die af en toe op z’n bek gaat en niet uit is op wat uiteindelijk alleen maar effectief en perfect is. Wat leren we dan nog? Juist, dat het fenomeen angst zal woekeren tot we er helemaal door verlamd zijn. Kunnen we niet beter de beste voor de wereld worden en blijven, in plaats van te streven om de beste en meest effectieve van de wereld te zijn?
Politisering en verantwoordelijkheid van de wetenschap
Er is een goede reden tot bezorgdheid over intellectuele openheid in onze instituten en instellingen die dit juist zouden moeten stimuleren en promoten. Met name de laatste decennia is in zekere zin sprake geweest van ideologische vernauwing, waardoor universiteiten zijn verzand in mono-culturen van het linkse denken. Aan de andere kant zien we het optimisme onder degene die zich zorgen maken over het autoritaire populisme, omdat het een gedateerd idealisme is dat zal afnemen per generatiecohort. Bij het omzagen van een boom wordt een patroon van jaarringen zichtbaar. Ringen die de jaarlijkse groei van de boom weerspiegelen. Aangezien de groei van een boom afhankelijk is van de condities die heersten tijdens de groei, vormen de ringen een getrouwe afspiegeling van die condities. Jarenlange droogte bijvoorbeeld, is blijvend herkenbaar door een opeenvolging van dunne ringetjes, die duiden op een geringe groei. Tot op zekere hoogte zijn cohorten het sociologische equivalent van jaarringen, namelijk in zoverre cohorten, gelijk jaarringen, blijvend worden gekenmerkt door de omstandigheden die heersten gedurende hun vorming. Daarom zal populisme nooit echt gronden, omdat er geen duurzame ondergrond voor is. We moeten onze binnenlandse, culturele oorlogen ook niet vergelijken met de chronische onderdrukking van mensen in landen als Turkije, Rusland, Hongarije en Polen. Gender- en etnische studies voeden de onderdrukking, maar het is geen wetenschap; het is politiek en ideologie. We moeten ons hier fel tegen verzetten en voorkomen dat bijvoorbeeld klimaatwetenschap en in de toekomst ook informatica gepolitiseerd worden, zoals diverse populisten steeds nadrukkelijker nastreven.
Een goede, onafhankelijke voorlichting door wetenschappers is van eminent belang voor de toekomst van de mensheid en met name onze menselijkheid. We moeten een beter begrip ontwikkelen van wat er elke dag gebeurt en wat er nog gaat gebeuren. De waan van de dag is belangrijk, maar mag zich niet wortelen in onze ziel. Begrip van de realiteit en voorspellen van wat er mogelijk gaat gebeuren is extreem relevant voor politieke beslissingen en daarmee voor onze toekomst. We kunnen dat niet zonder de wetenschap en ook niet zonder wetenschap die geen optimaal gebruik maakt van technologie. Maar dan wel ten dienste van de wetenschap en in het algemeen belang.
Ook moet de wetenschap veel meer verantwoordelijkheid nemen voor hetgeen ze doen en transparant zijn in de resultaten die ze (niet) behalen. Als je een briljant idee hebt of een unieke uitvinding in gedachte hebt, vraag je dan eerst af wat de politicus of vijand die je het meeste vreest, met jouw idee of uitvinding zou kunnen doen? En laten we daar elkaar vooral bij helpen en bewaken, omdat tegelijkertijd academici ook de eigenschap hebben om alleen na te denken over de best denkbare scenario’s.
